Zamek Wyborg został wzniesiony podczas Trzeciego Najazdu Szwedzkiego w roku 1293 z nakazu Tyrgilsa Knutssona, aby bronić ważnego punktu handlowego, przed potencjalnymi atakami za wschodu. Wybór miejsca nie był przypadkowy. Zamek powstał na miejscu starej, zniszczonej fortecy karelskiej, która była znana Szwedom dzięki połączeniom handlowym oraz najazdom. Zaraz po przejęciu fortecy, rozpoczęła się budowa nowego zamku. Pierwszy atak nadszedł, z Nowgorodu, już w roku 1294.
Traktat z Nöteborga z 1393 ustanowił pokój oraz określił warunki zapewniające rozwój. Około 1300 mieszkańców przeniosło się na ziemię po południowo-wschodniej części zamku. Najwcześniejsza wzmianka o Viipuri została znaleziona w archiwach Watykańskich pod datą 1350, choć wtedy Wyborg nie miał jeszcze statusu miasta.
Na początku 14 stulecia zamek otrzymał prawa handlowe, a osada zyskała przywileje miasta.
Akt nadający prawa miejskie Viipuri z dnia 19 sierpnia 1403 roku, w oryginalnej formie, nadany przez Króla Eryka XIII.
Wy eric mz gudz nadh Swerikes danmarks norghes wendes oc godes konung hertugh j pomeren kunokt györöm thz mz thætte wart opne breff allom mannom swa the nu aere som the hær aepter kome scule at wy hafvom vnt oc gifuet ware borghere som bygge oc bo j war kijöpstadh wyborgh stadz raet aepter thy som stadz boghene j Upsalom wtwyser, Thv forbyuthom wy allom warom foghedom oc aembetzmanom oc allom androm aeho the haelzt aeren, at hindre thöm j naghre made haer amot Swa frampt the wyliu ware hylle hafue oc war hefnd fly Jn Euidenciam premissorum seeretum nostrum presentibus duximus appendendum Datum in castro nostro Wyborgh Anno dni m cd tertio dominica jnfra octauam assupcionis virginis gloriose.
Polskie tłumaczenie:
“Ja Eryk, z mocy Boga król Szwecji, Danii, Wendei Norweskiej, król Gotów, oraz książę Pomeranii, przekazuje do wiadomości, wszystkim ludziom dziś a także tym, którzy przyjdą po nas, że nadaję tym ludziom, którzy żyją i zamieszkują w Wyborgu prawa miejskie, jak to jest określone w Statucie Uppsali. Dlatego przestrzegam wszystkich zarządców, oficerów i wszystkich innych, kimkolwiek by nie byli, jeżeli chcą uniknąć mojej zemsty, niech uszanują moją wolę. Na potwierdzenie powyższych słów, dołączam moją pieczęć. Nadano na zamku Wyborg, roku pańskiego 1403 w niedzielę przed Wniebowstąpieniem Marii.”
Kościoły były pierwszymi i najważniejszymi budynkami w średniowiecznym Wyborgu. Budowa katedry rozpoczęła się w 1418 roku, jednak wysiłki budowniczych zostały zniweczone przez pożar, który nawiedził miasto w 1477 roku. Budowa opactwa Czarnych Braci rozpoczęła się w nowym miejscu w 1481 a opactwa Braci Szarych w 1455. Reformacja Luterańska spowodowała zamknięcie tychże na początku lat 20. XVI wieku, jednakowoż znaczenie Kościoła nie zmniejszyło się.
Konstrukcja murów wokół miasta, bardzo blisko linii wybrzeża, rozpoczęła się w 1470 roku z polecenia Erica Axelssona Totta. W murach zostały wybudowane także fortyfikacje, z których najsłynniejszą jest fortyfikacja św. Andrzeja. 30 listopada 1495 doszło tam do wybuchu, zarządcą na zamku był wtedy Knut Posse. Pod koniec wieku XV oraz na początku XVI wybudowano kilka kamiennych budynków – miasto zostało praktycznie ukończone w latach 50-tych XVI wieku.
Chociaż Wyborg nie posiadał zaprojektowanego układu ulic, powstała siatka rzadkich oraz wąskich uliczek. Większość z nich była utwardzona. Co ciekawe prowadzone w późniejszych okresach wykopaliska odkryły prymitywną sieć kanalizacyjną w mieście. Północne wybrzeże było nazywane Alakatu („Mała ulica”) lub Saksalaiskatu („ulica Niemiecka), tam były usytuowane mieszkania Niemców oraz innych bogatych mieszczan. Urzędnicy lubili się osiedlać po drugiej stronie drogi z zamku. Główna ulica miasta Kuninkaankatu (ulica Króla) lub Ylakatu (ulica Górna) zlokalizowana była w pobliżu najwyższego punktu w mieście - ratusza. Poprzeczna ulica, która biegłą przez miasto od ratusza aż do portu nazywała się Ristikatu (ulica Poprzeczna). Ulica najbliżej portu to Etelakatu – ulica Południowa. W południowych częściach miasta było zlokalizowanych wiele budynków, które obsługiwały port: magazyny oraz warsztaty rzemieślników i kowali.
Wkrótce ludzie zaczęli się osiedlać za murami, ze względów bezpieczeństwa głównie na zachód od miasta. Handel w Wyborgu był nadzorowany przez Niemców, Szwedów oraz Duńczyków, którzy mieli stąd dobre połączenie z Europą Centralną. Importowano głównie ubrania, sól, przyprawy a także inne produkty, które nie były dostępne na północy. Natomiast głównymi dobrami jakie eksportowano były futra, smoła, produkty mleczne, olej foczy oraz suszone ryby. W mieście nie znajdowały się żadne zakłady przemysłowe. Jednakowoż w otaczających wioskach działały młyny, tartaki czy cegielnie, które były budowane w pobliżu rzek lub jezior. Dzięki dużej aktywności handlowej, miasto wzbogaciło się o kilka winiarni oraz różnego rodzaju karczmy, gdzie kupcy odwiedzający Wyborg mogli ugasić swoje pragnienie. Zwyczajowo wszystkie puby, piwiarnie oraz bramy miasta były zamykane o 9 wieczorem. Po tej godzinie można było spotkać straż nocną, która przechadzając się ciemnymi alejkami uciszała co bardziej głośnych pijaczków. Niewiele się zmieniło pod tym względem przez ostanie stulecia.
Rozwój technologii wojennej, szczególnie wzrastająca popularność prochu strzelniczego oraz artylerii spowodował, że w roku 1547, z rozkazu Gustawa I Szwedzkiego, rozpoczęła się budowa nowej fortecy. Na końcu ulicy Niemieckiej (Saksalaiskatu) wybudowano Karjapihan torni – barbakan, który był osobnym budynkiem na zewnątrz murów. Zaraz po ukończeniu budowy w 1550 roku zdano sobie sprawę, że miasto potrzebuje miejsca na nowe działki oraz, że mury które miały bronić miasta, nie spełniają już tej roli.
12 lat później król Eryk XIV wysłał głównego architekta Andersa Målare do Wyborga. Jego zadaniem było zaprojektowanie nowych murów obronnych oraz nowego planu miasta. Nowe mury zostały połączone z brbakanem, a na rogach zostały wybudowane fortece. Te narożne fortece – Sarvilinnoitukset – zostały nazwane Bastionami Äyräpää oraz Pantsarlahti. Nowe fortyfikacje oraz nowe strefy działek zostały ukończone pod koniec lat 80. XVI wieku – nowa część miasta została nazwana Valli – Nabrzeże. Wyborg miał teraz nową dzielnicę stworzoną w oparciu o nowy plan miasta, który był pierwszym tego typu dokumentem w Finlandii. Pożary starej części miasta w latach 20. XVII wieku skłoniły włodarzy i architektów do ponownego przestudiowania planów miasta. Starówka – niezaplanowana część miasta z niszczejącymi kominami, podwórkami, zaniedbanymi ogródkami i wąskimi uliczkami – stwarzała realne zagrożenia szybkiego rozprzestrzenienia się ognia w razie pożaru. W gęsto zabudowanym mieście mieszkańcy rozpoczynali odbudowę swoich domów na ich starych miejscach. Magistrat musiał przerwać ten proces.
W roku 1638 do miasta przybył Generalny Gubernator Per Brahe. Zdecydował on, że należy sporządzić nowy plan dla starej części Wyborga, z nową siatką prostych ulic oraz prostokątnymi działkami. Zdecydowano także o nadaniu ulicom oficjalnych nazw. Z nakazu Pera Brahe, Anders Tortensson, miejski architekt Sztokholmu, przybył do Wyborga. Jego zadaniem było stworzenie nowego planu dla starego miasta. Nowy plan zakład budowę wszystkiego od podstaw, jedyne budynki, które pozostały na swoich miejscach to dwa kościoły oraz Piispantalo – Dom Biskupa. Również to świadczy o sile jaką posiadał Kościół w Średniowieczu. Nowy plan był gotowy w 1640 roku i był realizowany w etapach, dając miastu kształt i formę, w której przetrwało aż do końca lat 60. XIX wieku.
W roku 1710 żołnierze cara Piotra Wielkiego zajęli Wyborg i przyłączyli go do imperium Rosyjskiego jako swoje lenno. W roku 1809 Rosjanie podbili całą Finlandię. W 1809 powstało autonomiczne Wielkie Księstwo Fińskie, do którego zostało włączone również miasto Wyborg czyli tzw. Stara Finlandia vv 1812.
W latach 40. i 50. XIX wieku zarządcy miasto zwracali się wielokrotnie do Piotra Wielkiego z prośbą o pozwolenie zburzenia murów otaczających miasto, z prostego powodu – Wyborg nie był już militarna twierdzą jaką był wieki wcześniej. Miasto otoczone murami było 700m długie i ok. 450m szerokie - potrzebowało nowych przestrzeni.
Budowa Kanału Saimaa oraz myśl o powstającym połączeniu kolejowym Helsinki – Wyborg – St. Petersburg tylko podnosiły napięcie.
Nadejście Wojen Krymskich w 1854 roku zmieniło sytuację. Po wojnach uznano, że miejskie mury i fortyfikacje są przestarzałe i nie służą już celom, dla których powstały. Fortyfikacje były w złym stanie, częściowo popadały w ruinę. Mieszkańcy używali murów jako działki farmerskie – powierzchnie i zagłębienia w murach były świetnym polem dla wypasu owiec oraz kóz. Administracja wojskowa zdecydowała o budowie nowych fortyfikacji na wzgórzu Patterinmaki, co stało się w latach 1850 – 1870.
Zakończenie budowy kanału Saimaa w 1856 roku oraz połączenie kolejowe ukończone w latach 60. miały decydujący wpływ na dalsze losy Wyborga. Na mocy dekretu z roku 1859 mury obronne stały się własnością miasta. Jedynie Korona Św. Anny oraz forteca Siikaniemi, wybudowane w latach 30. XVIII wieku, pozostały własnością wojska i ich wyburzenie nie było możliwe.
Nowy plan miasta zaprojektowany przez Berndta Otto Nymalma został zaakceptowany w 1861 roku po czym szybko rozpoczęła się rozbiórka starych murów obronnych. Powierzchnia miasta możliwa do zabudowy wzrosła 6. krotnie.
Nowe główne ulice, Torkkelinketu (ulica Torkkeli) oraz Aleksanterin katu (ulica Aleksandra) zostały ukończone w latach 80. w tym samym czasie rozebrano ostatnie części murów. Jedynie bastion w pobliżu zatoki Pantsarlahti i otaczające go mury przypominał o minionych stuleciach.
Wraz z rozbudową portu, południowo-zachodnia część murów bastionu Pantsarlahti została rozebrana na początku 1910 roku, umożliwiając ekspansję portu.
Wyborg między 1890 a 1914 rokiem szybko się rozbudowywał. Jednak nadejście I Wojny Światowej spowolniło prace budowlane w mieście.
Z chwilą odzyskania niepodległości utworzono w Wyborgu stanowisko architekta miejskiego, pierwszym wybranym na ten urząd był Otto-Iivari Meurman w 1918 roku. Jego zadaniem było rozplanowanie wielkich obszarów ziemi jakie zostały przyłączone do Wyborga: wschodnie i południowe części Patterinmaki (w roku 1924 i 1928) oraz północne obszary tj. Imatra, Carelia w 1924. Zachodnie tereny tj. Sorvali, Saunalahti, Hiekka, Pikiruukki i Tienhaara zostały przyłączone do miasta po roku 1933. Również Uuras, wyspa, na której został wybudowany tzw. Wielki port została przyłączona do Wyborga, ale dopiero w 1932 roku.
Zakres prac prowadzonych przez głównego architekta był bardzo rozległy i wymagający. Jednak Meurman szybko uporał się z planowaniem nowych miasta, praktycznie w roku 1935 wszystkie nowe tereny były zaplanowane. Ciągle zwiększające się natężenie ruchu kołowego było największym zmartwieniem Otto-Iinavari Meurmana, który musiał zaprojektować także ruch drogowy w mieście.
Okres odbudowy miasta rozpoczął się w połowie lat 20. XX wieku, kiedy to powstały pierwsze domki jednorodzinne. Nowe budynki wybudowano także w centrum m.in. biuro Karjalan samomat („Dziennik Karelski”), Viipurin Suomalainen Säästöpankki („Fiński Bank Oszczędnościowy w Wyborgu”), Viljelys („Plantacja”), dom parafialny oraz sporą liczbę bloków mieszkalnych na Kullervonkatu, Suonionkatu i Pellervonkatu. W 1923 roku zakończyła się renowacja Karjapihan torni, która od tego czasu pełniła funkcję kawiarni, oraz Wiipurin Teknillinen Klubi (Klub Techniczny w Wyborgu), w którym otwarto sale konferencyjne. Są to doskonałe przykłady adaptacji starych budynków na użytek publiczny.
Często w czasie kopania kanałów, kanalizacji czy fundamentów pod nowe budynki odkrywano części starych zabudowań. Wcześniej działo się podobnie po przejściu ulewy. Powstawały dziury w ziemi dzięki, którym możliwe było odkrycie starych pokoi lub ich części. Tak stało się m.in. w 1925 roku, gdy firma Hackmann and Co. Rozpoczęła budowę magazynu na cukier pomiędzy Karjaportinkatu i Północnym Nabrzeżem. Budowniczy przypadkiem natknęli się na kilka pokoi z ceglanymi, łukowymi sklepieniami. W południowym rogu działki odkopano stary cmentarz, który prawdopodobnie należał do klasztoru Braci Szarych. Uno Ullberg, projektant magazynu, natychmiastowo skontaktował się ze Stowarzyszeniem Archeologów. Ten wysłał na miejsce Hj. Applegren-Kivivalo, aby nadzorował dalsze prace. Później dokonano m.in. odkrycia srebrnej łyżki z herbem rodu Tott oraz Kurck. Łyżka została zabrana i dołączona do kolekcji Muzeum Narodowego, ku rozczarowaniu miejscowej ludności. Ullberg dokonał pomiarów starych struktur i wykonał ich rysunki.
Wobec powyższego miejscowi architekci przedstawili pomysł nadzorowania renowacji starych budynków. Pomysł rozwinęli Bernhard O.G.Frazer i Otto-I.Meurman. Zasugerowali oni utworzenie urzędu który nadzorowałby zabytki. W rezultacie Stowarzyszenie Archeologów wysłało list do burmistrza Wyborga w 1926 roku sugerując, że miasto powinno nominować konserwatora zabytków, by mieć pewność, że stare zabudowania są chronione oraz dostępne dla badań naukowych. Sprawa została rozpatrzona i zaakceptowana, 15 marca 1927, przez burmistrza, który wygospodarował 6000 fińskich marek na pierwszy rok pracy konserwatora oraz 12000 na kolejne dwa lata. Wkrótce po tym, 26 marca Stowarzyszenie Archeologów nominowało Otto-I. Meurmana na urząd Konserwatora Zabytków, który objął na początku kwietnia Dysponując powierzonymi pieniędzmi, Meurman rozpoczął wykonywanie fotografii, pomiarów oraz rysunków starych budynków, głównie tych, których powstanie datowano na średniowiecze. Rysunki powstawały w dwóch kopiach – jedna była wysyłana do Stowarzyszenia Archeologów w Helsinkach a druga była przekazywana muzeum miejskiemu. Te ostatnie zostały zniszczone w pożarze muzeum pod koniec Wojny Zimowej - 13 marca 1940 roku. Stworzono około 30 rysunków budynków, odkrytych przejść – części fortyfikacji, oraz innych budowli. Ciekawym odkryciem było odkopanie ruin wieży Suutarintorni w południowej części wyspy na której wybudowano zamek Wyborg. Jej przejścia i bramy częściowo się zachowały. Najniższy poziom wieży znajdował się 7 metrów poniżej parteru zamku Wyborg. Odkryto tam również wąskie przejście do zatoki, która znajdowała się między zamkiem i miastem. Jeden z nadzorujących prace powiedział, że w czasie pogłębiania zatoki w 1920 roku odkryto część muru. Prawdopodobnie mógł to być jeden z końców tunelu, który jak się przypuszcza, mógł być podwodnym łącznikiem zamku z miastem. Podobny tunel odkryli Rosjanie w 1980 roku w piwnicy domu Weckrootha.
Największe środki pieniężne przeznaczono na konstrukcję infrastruktury miejskiej przedmieść oraz rozbudowę portu. Także modernizacja teatru (zbudowany w 1834 roku) pochłonęła sporą kwotę.
Dużym wyzwaniem była budowa linii tramwajowej do wschodnich przedmieść wzdłuż ulic Suurkatu, Valtakatu, Kanaksentie oraz Kannaksenkatu. Budowa nowej ulicy Suurkatu była ogromnym przedsięwzięciem samym w sobie. Dzielnica Uuras oraz kolej sprawiły, że port stał się wielkim placem budowy w 1926 roku. Połączenie kolejowe łączące port z południowo-wschodnią częścią miasta zostało ukończone rok wcześniej. Początek lat 30 to lata Wielkiego Kryzysu, jednak pomimo tego Wyborg ciągle się rozbudowywał. Powstało wiele nowych domów, szpitale, szkoły, w tym także zawodowe, wieża ciśnień, pierwszy w Finlandii dworzec autobusowy, muzeum sztuki oraz archiwum. W tym czasie odnowiono także restaurację Espilä oraz przebudowano ratusz, ponadto wybudowano szpital wojskowy, seminarium, a także delegaturę urzędu miasta w okręgu wiejskim. Po okresie kryzysu tempo rozbudowy Wyborga wzrosło. Wybudowano kilka miejsc użytku publicznego: bibliotekę, amfiteatr, mogący pomieścić 2000 widzów, szpital dla kobiet, szkołę zawodową, szkołę przemysłu drzewnego, nowy most łączący centrum z dzielnicą Papula oraz centrum sportowe (3000 siedzisk pod dachem po jednej stronie boiska, 2500 siedzisk po drugiej stronie oraz około 10000 miejsc stojących. W ciągu tego wspaniałego okresu rozbudowy, na mapie miasta pojawiły się też skwery i małe parki.
Wraz z rozwojem handlu i przemysłu powstawały nowe hurtownie jak Oy Savo-Karjala, SOK, otwierano nowe młyny i piekarnie. Swoje biura i magazyny otworzyła firma OTK oraz fabryka paszy Hankkija.
Wiele domów zostało wybudowanych na przedmieściach co doprowadziło do powstaniach nowych punktów handlowych i usługowych tj. sauny publiczne, sklepy, biurowce oraz budynek socjalny we wschodniej Toukoli. Między 1935 i 1939 rokiem wybudowano 10 bloków mieszkalnych w centrum miasta, ponadto kilka budynków zostało odnowionych, a niektóre wzbogaciły się o system centralnego ogrzewania.
Rok 1939 witano z wielkimi nadziejami i oczekiwaniami. Znaczący wzrost przychodów z eksportu odbił się nie tylko na wzroście siły nabywczej mieszkańców, ale także na gospodarce miasta. W 1936 roku nominowany na stanowisko architekta miejskiego Ragnar Ypyä miał za zadanie zaprojektować nowy budynek szkoły, ponadto stworzył projekt przyszłego ośrodka sportowego oraz sali koncertowej. Niestety zbliżająca się wojna zimowa sprawiła, że projekty nie zostały zrealizowane.
Kiedy Otto-I. Meurman przeniósł się na Uniwersytet Technologiczny w Helsinkach jego stanowisko w mieście objął inny architekt Olavi Laisaari. Jego główne zadanie polegało na aranżacji ruchu w mieście, wliczając w to rozpoczętą budowę linii kolejowej (w 1938 roku) oraz zaprojektowanie nowej ulicy prowadzącej na zachód. Drogi wokół Wyborga były cały czas odnawiane i remontowane od połowy lat 30.
Ze względów bezpieczeństwa z ulic Torkkelinkatu oraz Karjalan katu usunięto trakcję tramwajową w 1938 i 1939 roku. Zaraz po wojnie zimowej poprawiono oświetlenie ulic.
Tempo budowy wzrosło gwałtownie w 1939 roku. Nowe bloki mieszkalne były już zaprojektowane, sprawą priorytetową była budowa biurowców. Jesienią 1939 spółdzielnia Torkkeli rozpoczęła budowę nowych budynków biurowych na Torkkelinkatu. Spółdzielnia Viipuri wykupiła 3 działki na rogu Vaasankatu i Torkkelinkatu z zamiarem wybudowania w tym miejscu centrum handlowego. Niestety projekty centrum zostały tylko na papierze. Karjala oraz Ilmarinen, firmy ubezpieczeniowe, rozpoczęły budowę nowej 10-piętrowej siedziby na Kanaksenkatu. Szybko powstawał też, długi na 130 metrów, magazyn firmy Stackjohann na Havinkatu. Także Karjalan Sähkö Oy (Karelia Energetyka) rozpoczęła budowę nowego zakładu na Suonionkatu, ale po wybudowaniu 2 kondygnacji zakończono budowę, w październiku 1939. Wyborg miał by areną zmagań piłkarzy podczas nadchodzących Igrzysk Olimpijskich, dlatego też rozbudowywano hotel Andrea.
W 1939 rozpoczęła się także budowa szkoły podstawowej dla 1000 uczniów. Już we wrześniu szkoła znajdowała się w stanie surowym i potrzebne było wykończenie, jednak prace przerwano w październiku.
W okolicach zatoki Pantsarlahti wzniesiono kilka rezydencji. W tym samym czasie 10 innych działek w centrum miasta było zabudowywanych. Dodatkowo, dwie inne działki, które miały pozwolenie na budowę, czekały na rozpoczęcie prac.
Początek II Wojny Światowej spowolnij ruch statków, morze Bałtyckie stało się areną zmagań wojskowych. Eksport dóbr został zakłócony, a możliwość nabycia płynnych paliw stawała się coraz trudniejsza. W październiku rozpoczęła się mobilizacja, w efekcie czego tempo rozbudowy miasta znacznie spadło. Innym czynnikiem, który wpłynął na taki stan rzeczy było zapotrzebowanie zgłaszane przez armię na samochody ciężarowe. Paliwo stało się dobrem reglamentowanym. Wielu pracowników biur projektowych oraz firm budowlanych dostało powołania do armii.
Rozpoczęte, w październiku, negocjacje z Moskwą wprowadziły wielu obywateli Wyborga w stan zaniepokojenia. Niektóre przedsiębiorstwa przeniosły swoje magazyny do Centralnej Finlandii a niezbędne dobra zostały przeniesione w bezpieczne miejsca. Jednak większość mieszkańców wierzyła, że wojna nie wybuchnie.
Niestety 30 listopada 1939 Armia Czerwona przekroczyła granice Finlandii i zaatakowała fińskie miasta, bez wydania deklaracji wojny. Rozpoczęła się wojna, życie w Wyborgu zamarło, wielu mieszkańców wyprowadziło się w obawie przed nalotami. W połowie lutego w mieście nie było już ludności cywilnej. Linia frontu przebiegała blisko Wyborga i przesuwała się w jego kierunku. Ostatnie walki toczyły się już na wschodnich przedmieściach oraz wschodniej i południowej części Patterinmäki, gdzie linia frontu zatrzymała się 1 marca 1940 roku.
12 marca traktat pokojowy został podpisany w Moskwie. Dokument zmusił Finlandię do poddania się Związkowi Radzieckiemu oraz oddania Przesmyku Karelskiego, w tym miasta Wyborg oraz terenów na północ od Ładogi Rosjanom. Finlandia straciła 10% powierzchni, 12% Finów musiało opuścić swoje rodzinne strony.
86 tysięczne Fińskie miasto Viipuri przestało istnieć.
Juha Lankinen 2.1.2007
Prezydent Finlandii i laureat Pokojowej Nagrody Nobla z 2008r., Martti Ahtisaari, urodził się w Wyborgu w 1937r.